شهرستان مشهد در شمال شرقی استان خراسان قرار دارد. این شهرستان از شمال به جمهوری ترکمنستان از مشرق به شهرستانهای سرخس و تربت جام، از جنوب به شهرستان فریمان، از غرب به شهرستان نیشابور و از شمال غرب به شهرستانهای قوچان و درگز محدود است.
آب و هوای این شهرستان خشک و متغیر است. این شهرستان دارای دو رشته کوه می باشد که عبارتند از: رشته کوه هزار مسجد در شمال شرق و رشته کوه بینالود در غرب و جنوب غربی شهرستان
شهرستان مشهد از بخشهای مرکزی و حومه (تبادکان)، طرقبه، احمدآباد، رضویه و شهر کلات تشکیل شده است. شهر مشهد مرکز شهرستان و استان خراسان می باشد که به جهت موقعیت مذهبی، صنعتی و اقتصادی بعد از تهران دومین شهر بزرگ و پر جمعیت ایران محسوب می شود. مشهد را چون بر سر راه ابریشم (بین شرق و غرب و راه ادویه بین شمال و جنوب در آسیای میانه و اقیانوس هند) واقع است، می توان پایتخت اقتصادی و مرکز مبادلات میان قاره ای آسیای میانه نامید. مشهد به فاصله 892 کیلومتری تهران قرار دارد. ارتفاع شهر از سطح دریا 985 متر است. جمعیت مشهد بواسطه موقعیت ممتاز زیارتی، سیاحتی، تجارتی، کشاورزی و نیمه صنعتی و نیز حساسیت جغرافیایی و مهاجرپذیری مدام در تغییر و تزاید است و به همین جهت تعیین تراکم جمعیتی مشکل می باشد. جمعیت مشهد و حومه را حدود دو میلیون نفر و توریست سالانه را بیش از 12 میلیون نفر تخمین زده اند. در جغرافیای جهانگردی، مکانهای مذهبی به عنوان نیرومندترین قطب جذب مسافران شناخته شده است و در ایران شهر «مشهد» بزرگترین زیارتگاه محسوب می شود. مشهد، ابتدا دهکده کوچکی بود به نام سناباد که در 24 کیلومتری توس باستانی قرار داشت. آنچه باعث ایجاد و آبادی این شهر شد، بارگاه و حرم حضرت امام رضا (ع) است که در سال 203 هجری قمری به شهادت رسیدند. در سالیان بعد سناباد به «مشهد الرضا» موسوم شد. همه ساله میلیونها زائر از سراسر ایران و کشورهای اسلامی برای زیارت مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) به این شهر مشرف می شوند، زیرا یکی از عبادات اسلامی حضور بر تربت پاک ائمه دین و سلامت به ارواح پاک آنان می باشد. تا با این حضور و ارتباط، از زندگی آنان الهام گرفته، رفتار خود را بر سنت آنان منطبق سازند. آستان قدس رضوی (ع) از عظیم ترین و با شکوه ترین اماکن مذهبی ایران و جهان به شمار می رود که در آن دین و هنر اسلامی به هم پیوند خورده است. در این کانون معنوی، چه بسا که هنرمندان، عمرشان را برای ساختن مناره یا ایجاد محرابی به پایان رسانده باشند.
حرم مطهر
حرم حضرت رضا (ع) که روضه منوره نیز گفته می شود و در زیر گنبدی زرین قرار دارد با رواقهای گوناگونی که هر یک نام جداگانه ای دارند، احاطه شده است. مرقد مطهر حضرت رضا (ع) در داخل ضریح قرار دارد. هنرمندان زبردست اوج قدرت هنری خود را در خلق آثار زیبا و شکوهمند این مکن بکار گرفته اند. دیوارهای حرم تا ارتفاع 20 سانتی متر با سنگ مرمر پوشیده شده است و بالای آن به ارتفاع 92 سانتی متر با کاشیهایی بسیار گرانبها و ارزشمند، مشهور به «سلطان سنجری» مزین شده است. برروی این کاشیهای نفیس آیات قرآن و احادیث معصومین (ع) با خطوط رقاع و ثلث و نقشهای اسلیمی برجسته دیده می شود. کتیبه بسیار مهمی که در حرم مطهر به چشم می خورد، در زیر گنبد بر سر دیوارهای حرم است و حرم مطهر را دور می زند. بر این کتیبه که 80 سانتی متر عرض دارد. سوره مبارکه جمعه با خط ثلث جلی نوشته شده است. که اثر خطاط مشهور دوره صفوی «علیرضا عباسی» است.
رواقها
در اطراف حرم مطهر رواقها و بیوتات مختلفی احداث شده است که مشهورترین این رواقها عبارتند از: مسجد بالاسر، دارالسیاده، دارالحفاظ، دارالسلام، دارالسرور، دارالزهد، دارالذر، دارالسعاده، گنبد حاتم خانی، دارالضیافه، گنبد الهوردی خان، توحید خانه، دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف و رواق بزرگ دارالولایه.
گنبد طلا
بقعه مبارکه حرم رضویه دارای گنبد طلا و درخشانی است که بر فراز حرم امام رضا(ع) قرار دارد و بزرگترین و نمایان ترین شاخص و نماد «مشهد مقدس» به شمار می رود. ارتفاع آن از کف حرم تا بالای گنبد 20/31 متر است. کتیبه بزرگی به صورت یک نوار گنبد را دور می زند. این کتیبه به خط «علیرضا عباسی» می باشد.
صحن جدید قاجاریه (صحن آزادی)
این صحن در مشرق حرم مطهر واقع شده است. این صحن نیز دارای چهار ایوان است. مشهورترین آنها، ایوان طلاست که متصل به حرم مطهر می باشد.
صحن عتیق صفویه (صحن انقلاب)
یکی از زیباترین و با شکوه ترین اماکن آستان قدس رضوی صحن عتیق صفوی یا صحن انقلاب است. در این صحن چهار ایوان به نامهای: ایوان عباسی (شمالی)، ایوان طلا (جنوبی)، ایوان نقارخانه (شرقی) که ساختمان نقارخانه بر روی آن ساخته شده است و ایوان ساعت (غربی) که ساعت بزرگی بر آن قرار دارد دیده می شود. بنای این ایوان ها از بهترین نوع هنر معماری اسلامی است ساختمان ایوان طلای این صحن به دستور امیرعلی شیرنوائی وزیر دانشمند «سلطان حسین بایقرا» در سال 872 ق بنا شده است. ولی تکمیل بنای این صحن به دستور شاه عباس انجام گرفته است. بنای زیبای نقاره خانه، سقاخانه (حوض اسماعیل طلایی) در وسط صحن انقلاب و ساعت برروی ایوان غربی از دیدنیهای این صحن است.
صحن جمهوری اسلامی
این صحن به وسعت 000/10 متر مربع در سال 1365 ش. احداث شده است. در این صحن دو گلدسته در پشت سردرهای شمالی و جنوبی هر یک به ارتفاع 30 متر ساخته شده است. صحن مذکور از طریق رواق دارالولایه به حرم مطهر مرتبط می شود.
صحن قدس
این صحن بعداز انقلاب احداث و 2500 متر مربع وسعت دارد. در طبقه همکف آن 28 حجره به ارتفاع 6 متر و یک ایوان به وسعت 150 متر مربع که به ایوان قبله معروف است بنا شده است.
صحن موزه (رواق در دست احداث دارالامامه)
این صحن در مجاورت مسجد گوهرشاد و مقابل خیابان امام رضا (ع) (خیابان تهران) واقع است. و بیش از 8300 متر مربع وسعت دارد. مطالعات پوشش سقف این صحن به منظور ایجاد رواقهائی در آن در دست تهیه است. صحن بزرگ جامع رضوی در مقابل صحن موزه می با شد.
مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد یکی از مشهورترین مساجد ایران است. این مسجد که در مجاورت حرم حضرت رضا (ع) قرار دارد، به دستور «گوهرشاد خاتون» همسر «شاهرخ تیموری» در سال 821 ق ساخته شده است. هم اکنون مساحت کل این مسجد 9410 متر مربع می باشد. این مسجددارای یک صحن و چهار ایوان و هفت شبستان بزرگ است در طرفین ایوان زیر گنبد یا ایوان مقصوره، دو مناره زیبا، هر یک به بلندی 40 متر قرار دارد. منبر آن در سال 1243 ق به شیوه منبت کاری از چوب گردو ساخته شده است. در این منبر آهن و میخ به کار نرفته است.
کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
ساختمان بزرگ کتابخانه در محل بین بست بالا (بست شیخ توسی) و بست طبرسی قرار دارد. سابقه تأسیس کتابخانه آستان قدس رضوی به سال 618 ق می رسد. این کتابخانه اکنون یکی از غنی ترین و بزرگترین کتابخانه های جهان اسلام و خاور میانه است. این کتابخانه به 36 زبان کتاب دارد. قدیمی ترین کتب خطی کتابخانه، آرشیو مجلات و روزنامه های قدیمی و جاری این کتابخانه از اهمیت خاصی برخوردار است. ساختمان جدید کتابخانه با گنجایش یک میلیون جلد کتاب و چندین سالن مطالعه و سایر امکانات در سالهای اخیر احداث شده است. بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی در نزدیکی کتابخانه واقع شدها ست.
موزه های آستان قدس رضوی
موزه مرکزی آستان قدس رضوی یکی از زیباترین و غنی ترین موزه های ایران به شمار می رود. ساختمان آن در ضلع شرقی صحن موزه یا صحن امام خمینی قرار دارد. قدمت اشیای آن به قرن ششم هجری می رسد. از آثار بی نظیر این موزه سنگ مرقد امام هشتم است که به خط کوفی برجسته در سال 516 ق با نهایت ظرافت حجاری شده است. که بر لوحی از مخمل قرار دارد. موزه قرآن، موزه تمبر، موزه سکه و موزه تاریخ مشهد از دیگر موزه های آستان قدس رضوی می باشد. دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مهمانسرای حضرت، دارالشفای امام رضا(ع) از دیگر اماکن و مجموعه های اطراف حرم مطهر حضرت رضا (ع) می باشد.
مزارات و بناهای مذهبی تاریخی مشهد
یکی از سنن نیک اسلامی، گرامی داشت بزرگان دین و دانش است که حتی پس از درگذشت آنان، نسبت به آرامگاهشان رعایت می شود. و این نمونه ای از حس حق شناسی ایرانیان است که موجب تشویق آیندگان می شود تا با کسب دین و دانش نام خود را جاوید (مخلد) و آرامگاه خویش را مورد احترام و تقدیس اهل معرفت قرار دهند.این بزرگداشت چه بسا به صورت بنای یادبودی و یا بقعه و آرامگاهی مجلل، جلوه می کند.
در شهر مشهد به جهت اینکه مدفن مطهر حضرت امام رضا (ع) می باشد بزرگان و دانشمندان بسیاری در محوطه حرم مطهر و سایر نقاط مدفون هستند از آن جمله: آرامگاه دانشمند بزرگ اسلامی بهاالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهائی در صحن موزه. آرامگاه شیخ حر عاملی محدث بزگر و مولف کتاب وسایل الشیعه در صحن عتیق صفویه آرامگاه شیخ طبرسی مفسر بزرگ قرآن متوفی به سال 548 ق صاحب تفسیر مجمع البیان در گورستان ابتدای خیابان طبرسی (باغ رضوان) که اخیراً آرامگاه جدیدی بر آن ساخته اند. آرامگاه شیخ محمد عارف متوفی به سال 985 ق مشهور به پیر پالاندوز در ابتدای پایین خیابان می باشد.
آرامگاه خواجه ربیع
«ربی بن خثیم» مشهور به خواجه ربیع از شخصیتهای اسلامی است که به زهد مشهور بوده است. بقعه او در وسط باغی با گنبدی مرتفع قرار دارد. تاریخ ساختن آن مربوط به قرن 11 ق و از بناهای دوره صفوی است. وفات خواجه ربیع را سال 63 ق ذکر کرده اند. داخل بقعه دو کتیبه به خط «علیرضا عباسی» نوشته شده است. این زیارتگاه در انتهای بلوار خواجه ربیع واقع است. آرامگاه خواجه اباصلت و خواجه مراد، در ابتدای جاده مشهد نیشابور گنبد خشتی «مدفن امام زاده محمد» در خیابان طبرسی، گنبد سبز «مدفن شیخ محمد مومن» در خیابان آخوند خراسانی از دیگر مزارات و ابنیه تاریخی شهر مشهد است.
آرامگاه فردوسی
حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال 411 ق زندگی را بدرود گفت. بزگترین حماسه سرای ایران شاهنامه را در مدت 30 سال سروده است. آرامگاه این شاعر نامی در 24 کیلومتری شمال غربی مشهد (توس) در مسیر جاده مشهد ـ قوچان واقع شده است. آرامگاه فردوسی در باغ بسیار مصفائی قرار دارد. داخل محوطه آرامگاه تابلوهای سنگی زیبا از داستانها و حماسه های شورانگیز شاهنامه وجود دارد. در مغرب باغ آرامگاه موزه فردوسی قرار دارد.
بنای هارونیه
در نزدیکی آرامگاه فردوسی بنای هارونیه قرار دارد که تاریخ دقیق بنا روشن نیست. وجه تسمیه این بنا معلوم نمی باشد. احتمالاً این ساختمان مدتی خانقاه بوده است. چون آرامگاه امام محمد غزالی در توس می باشد ولی محل آن دقیقاً روشن نیست در مجاورت این بنا به یادبود این دانشمند، سنگ مزاری نصب شده است.
آرامگاه و موزه نادر
در بالاخیابان مشهد و در چهار راه شهدا، در میان باغ مصفایی آرامگاه نادر بنا شده است. این ساختمان در سال 1338 هجری شمسی ساخته شده است. مجسمه نادر در حالی که سوار بر اسبی است و تبر زین در دست دارد بر فراز آرامگاه نصب شده است. ارتفاع این مجسمه 5 متر می باشد. وزن تقریبی آن حدود 14000 کیلوگرم است.در داخل آرامگاه موزه ای هم وجود دارد. آرامگاه افسر رشید و فداکار شهید سرهنگ محمدتقی خان پسیان نخستین فرمانده و بنیان گذار ژاندارمری در ایران در پشت بنای آرامگاه نادر قرار دارد.
زیارتگاه میامی (امام زاده یحیی)
در 50 کیلومتری مشهد در مسیر جاده سرخس آرامگاه امام زاده یحیی قرار دارد. او از فرزندان زید و نواده امام سجاد (ع) است. و در سال 107 ق در جنگی با حکام اموی به شهادت رسید. بقه مبارکه امام زاده یحیی و بنای ساختمان آن متعلق به قرن دهم هجری است. که در سال های اخیر مجدداً بازسازی و توسعه یافته است.
"جاذبه های سیاحتی مشهد"
"کوهسنگی"
تفرجگاه کوه سنگی در جنوب غربی مشهد در انتهای خیابان کوهسنگی و در دامنه کوههای جنوبی مشهد قرار دارد. این پارک دارای استخر و سالن غذاخوری برای پذیرایی عمومی می باشد. طرح توسعه گردشگاه کوهسنگی شامل ایجاد فرهنگسرا، موزه مردم شناسی، امکانات ورزشی از سال 1376 آغاز شده است. مجموعه تفریحی و فرهنگی کوهسنگی پس از توسعه، پیرایش و بازسازی بصورت بزرگترین تفریحگاه مشهد در خواهد آمد.
پارک ملت
این پارک در مغرب مشهد و در حاشیه بلوار وکیل آباد واقع است. مساحت آن 000/720 متر مربع می باشد. پارک ملت از بزرگترین و با صفاترین پارکهای مشهد محسوب می شود. دانشگاه فردوسی مشهد در مقابل این پارک واقع شده است.
پارک جنگلی وکیل آباد
بوستان وکیل آباد در انتهای بزرگراه وکیل آباد قرار دارد که دارای قناتی با آب گوارا می باشد. در مجاورت پارک جنگلی وکیل آباد مجموعه تفریحی کوهستانی پارک شادی قرار دارد. در این مجموعه انواع وسایل تفریحی و سرگرمی وجود دارد.
پارک میرزا کوچک خان جنگلی
این پارک در خیابان دانش شرقی قرار دارد. این پارک دارای استخر شنا و امکانات تفریحی و ورزشی می باشد. سایر پارکهای بزرگ مشهد عبارت است از باغ ملی در خیابان امام خمینی (ره)، پارک وحدت، پارک مصلی، پارک کودک، پارک دانشگاه، بوستان قائم در بحرآباد، پارک جنگلی فرودگان و ...
"مراکز خرید"
بازار رضا
بزرگترین مرکز خرید مسافران و زائران بازار رضا می باشد. در این بازار انواع سوغات مشهد از قبیل: فیروزه، انگشتر عقیق، طلاجات، عطریات، زعفران، نبات، مهر و سجاده و تسبیح به فروش می رسد. این بازار در فضایی به طول 800 و عرض 30 متر ساخته شده است که مجموعاً 72000 متر مربع زیربنا دارد. طول بازار در دو دالان ودو طبقه جمعاً 3 کیلومتر می باشد. در ازای هر بازار 750 متر است. بازارچه عباس قلی خان در کنار مدرسه علمیه عباس قلی خان در ابتدای پایین خیابان و بازارچه عیدگاه و سرای عزیزاله اف از دیگر مراکز عرضه کالای سوغات زائران می باشد.
مجموعه تجاری بازار مولوی به فاصله 800 متر از حرم مطهر در بولوار مصلی (مصلی 9) مرکز توزیع و عرضه لوازم التحریر، لوازم آرایشی و بهداشتی، لوازم خرازی و سوغات برای زائران می باشد.
"جغرافیای تاریخی مشهد مقدس"
در اوایل دوره اسلامی لفظ توس به یک ولایت حاصلخیز که حوضه کشف رود را در بر می گرفت اطلاق می شد. این ولایت دارای دو شهر عمده به نامهای طابران و نوغان و یک دهکده به نام سناباد بوده است. طابران امروز به نام توس خوانده می شود و نوغان سکونتگاهی بود که مشهد در آن رشد یافت. نام مشهد نخستین بار در اواخر قرن چهارم هجری در تاریخ آورده شده و در نیمه قرن هشتم نام نوغان که سکه های ایلخانیان ضرب می شد رفته رفته به مشهد تبدیل شد. در نیمه قرن چهارم سبکتکین غزنوی گنبد و بارگاه آن حضرت را ویران کرد و مردم را از زیارت منع نمود تا آنکه در سال 400 ق سلطان محمود غزنوی به کار تعمیر بقعه و ساختن حصاری بر گرد شهر پرداخت. وی در سال 416 ق پس از فتح هندوستان حرم مطهر را به سنگهای مرمر و چوبهای مرغوب و گچبریهای ممتاز زینت بخشید و صندوق ضریحی هم بر روی قبر مطهر تعبیه کرد. بعد از او پسرش مسعود نیز دیواری بر گرد بقعه کشیده، حرم مطهر را تجدید بنا نموده آن را توسعه داد. در سال 617 ق آبادیهای توس و حرم مطهر امام رضا (ع) پایمال لشگریان مغول و یکسره غارت و تاراج شد. ولی این بقعه برای چهارمین بار توسط سلطان محمد خدابنده پادشاه شیعه مذهب مغولی (الجایتو) که از سال 703 تا 716 ق سلطنت می کرد تجدید عمارت شد. در سال 791 ق میرانشاه پسر تیمور به توس تاخت و شهر طابران را ویران و مردم آنجا را قتل عام کرد. بعد از آن طابران رونق خود را از دست داد و نوغان و سناباد که مجموعاً مشهد خوانده می شد جای آن را گرفتند. رونق عمده شهر مشهد از دوران پادشاهی شاهرخ میرزا فرزند امیر تیمور گورکانی آغاز شد ولی در دوره صفویه بدلیل عدم تسلط کامل پادشاهان این سلسله بر سراسر ایران چندین بار مشهد طعمه غارتگران و امیران خانات آسیای میانه شد. از جمله این حملات هجوم محمدخان و عبداله خان و محمد سلطان و بخصوص عبدل المومن خان ازبک در تاریخ منعکس است. این حوادث تا سال 996 ق یعنی زمان سلطنت شاه عباس صفوی ادامه داشته است. در زمان شاه سلیمان صفوی 1084 ق زلزله شدیدی در مشهد پدید آمد که براثر آن گنبدشکاف بزرگی برداشت که همه آنها در سال 1086 ق مرمت شد. در دهم ربیع الثانی 1330 ق روسهای تزاری گنبد مطهر و ابنیه آستانه را به توپ بسته گروه کثیری را به شهادت رسانیدند.
"اماکن سیاحتی حومه مشهد"
 بند گلستان
بعداز پارک جنگلی وکیل آباد در فاصله 4 کیلومتری طرقبه بند قدیمی گلستان برروی رودخانه گلستان قرار دارد. طول تاج بند در حدود 120 متر، ارتفاع آن 14، عرض پایه 28 و عرض تاج 14 متر می باشد.
طرقبه
در جنوب غربی مشهد بخش طرقبه واقع شده است. این آبادی در منطقه کوهستانی و دارای باغهای فراوانی است. رودخانه ای از کنار آن عبور می کند. در این بخش پارک عمومی زیبایی وجود دارد. سبدهای دستی ساخته شده توسط روستاییان این بخش سوغات طرقبه می باشد.
شاندیز
در منطقه کوهستانی شاندیز، چشمه سارها و باغات فراوانی وجود دارد. پوستین دوزی یکی از صنایع دستی این منطقه است.
بخش کلات
بخش کلات از توابع شهرستان مشهد، در 151 کیلومتری شمال مشهد قرار دارد و منطقه ای تفریحی و خوش آب هوا (به ارتفاع 2100 متر از سطح دریا) محسوب می شود. آثار تاریخی آن عبارتند از:
ـ کاخ خورشید: ساختمان کاخ از دوره نادرشاه است و معماری آن به سبک هندی و به شکل استوانه ای است. این کاخ در 3 طبقه و به ارتفاع 25 متر بنا شده است.
مسجد کبود
: از بناهای دوره نادر است. زیباترین قسمت مسجد گنبد آن است که دو قابه می باشد.
ـ کتیبه نادری: در آستانه ورود به کلات در کنار رودخانه مصفایی محلی به نام (دربند) قرار دارد. بر دیواره کوه کتیبه ای حک شده است که به (کتیبه نادر) معروف است.