بناي اين شهر را از شاهپور اول دانسته اند و آن را يکي از چهار شهر بزرگ خراسان قديم گفته اند. در دوره يزدگرد دوم (438 - 457 م .) نيشابور مدتي محل اقامت او بوده است . در دوره آخر حکومت ساسانيان ظاهراً نيشابور اهميت اولين را از دست داده است ،زيرا نام آن شهر به ندرت ديده مي شود. مسلمانان در حکومت عثمان بن عفان (26-35 ه" .ق.) به صلح بدانجا درآمدند. در دوره طاهريان و سامانيان نيشابور از نو موقعيت ديرين خود را به دست آورد. در اواخر حکومت مسعودغزنوي که سلجوقيان به مشرق ايران هجوم آوردند طغرل اين شهر را مقر خود ساخت . در دوره حکومت سنجر نيشابور مورد هجوم غزان واقع شد (548 ه" .ق). ياقوت نويسد غزان هر که را در اين شهر يافتند کشتند و مال او راگرفتند و شهر را آتش زدند. سپس يکي از غلامان سنجر به نام مويد به نيشابور درآمد و مدرم را در يکي از محلات آن که شادياخ نام داشت سکونت داد و شهر را آبادان کرد و باروئي بر گرد آن برآورد. اندک اندک نيشابور آبادان مي شد که ديگر بار با هجوم مغولان (618 ه" .ق.)ويران گرديد. ياقوت که خود معاصر با مغولان بوده است چنين آرد: در حمله مغول مردمي که از شهرهاي خراسان گريخته بودند در نيشابور گرد آمدند و اين شهر را براي سکونت خود استوار ساختند. مغولان شهر را محاصره کردند. يکي از مردم نيشابور تيري افکند و داماد چنگيزخان را بکشت . چنگيزخان خود عازم تسخير نيشابور شد و اين شهر را بگرفت و مغولان هر موجود زنده که يافتند بکشتند و شهر را با خاک يکسان کردند. درباره جمعيت نيشابور در اين عهد سخن را به مبالغت کشانده اند چنانکه عده اي مردم شهر را دوهزارنوشته اند که پيداست بر اساسي نيست ولي هرگاه شمار مردم مقيم آن را در عصر پس از غزان با مردمي که از شهرهاي مختلف خراسان بدانجا گريخته بودند در نظر گيريم عددي بزرگ خواهد شد. پس از حمله مغول ديگر هيچ گاه نيشابور نتوانست مقام گذشته خود را به دست آورد. گذشته از قبر خيام و شيخ عطار که در نزديکي اين شهر واقع است ، بناي امامزاده محروق را بايد نام برد. اين بنا از آثار قرن هشتم هجري است و گنبدي عالي و کاشي کاري هاي بسيار زيبا دارد.