در زبان پهلوي گرگان را ورکان (Vurkan) يا ورکانه يا وهرکانه و در زبان يوناني هيرکان يا هيرکانيا (Hyrcania) و در زبان عربي جرجان مي‌گفتند. گرگان از مهم‌ترين منطقه‌ها، در زمينه تحقيقات و کاوش‌هاي باستان‌شناسي است.

نخستين کاوش‌ها در حدود سال 1841 ميلادي در زير تپه‌اي مصنوعي در نزديک شهر گرگان انجام شد که خزانه معروف استراباد در ان کشف گرديد. کارشناسان برخي از اشياي موجود در آن خزانه را که شباهت بسيار با کشفيات تپه حصار دامغان داشته متعلق به هزاره سوم پيش از ميلاد و (متعلق به حدود 5 هزار سال قبل) دانسته‌اند.

در اواخر قرن نوزدهم در محلي به نام خرگوش تپه در نزديکي گرگان امروز (در قسمت شمال شهر) نيز تحقيقاتي انجام شد، و در سال 1931 يک گروه آمريکايي از دانشگاه پنسيلوانيا به روستاي معروف تورنگ‌تپه در 20 کيلومتري شرق گرگان رفته و به کاوش و بررسي پرداختند و به آثاري ارزشمند از تمدن قديم در اين منطقه دست يافتند. دو سال بعد در سال 1933، يک گروه باستان‌شناسي سوئدي به منطقه گرگان آمدند و پس از مطالعه حوزه رودخانه قره‌سو يا سياه آب در شمال گرگان اعلام کردند، بيش از 300 تپه تاريخي در اين منطقه وجود دارد که يکي از آن‌ها شاه‌تپه بزرگ يا اسلام‌تپه است که در 15 کيلومتري شمال غربي گرگان قرار دارد.

در دوره ساسانيان ديوار تدافعي بزرگي در اين منطقه از ايران ساخته شد که توسط باستان شناسان انگليسي به مار سرخ شهرت يافته‌است.اين ديوار بزرگ در قرن پنجم ميلادي تکميل يافت و نشانه از صنعت پيشرفته تدافعي آن عصر را دارد.

با ورود اسلام و در سده‌هاي آغازين آن، ايالت طبرستان جايگاه ارزشمندي در شکوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي داشت. شهرهاي جرجان و استراباد از اين ايالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود.
عنصرالمعالي کيکاوس (از آخرين اميران آل زيار و نگارنده کتاب گرانقدر قابوس نامه) و عبدالقاهر جرجاني (صاحب تأليفات گرانبها در صرف و نحو و معاني و بيان عربي) در تحول ادبيات فارسي و عربي نقش مهمي داشتند. قابوسنامه را، همچنين، مجموعه تمدن اسلام پيش از مغول نام نهاده‌اند. در علم پزشکي نيز اين منطقه سهم عمده‌اي در جهان اسلام داشته‌ به‌گونه‌اي که دو تن از معروفترين پزشکان ايران و جهان، ابوسهل مسيحي و سيداسماعيل (حکيم) جرجاني صاحب دايره‌المعارف ذخيره خوارزمشاهي، از اين سرزمين بوده‌اند. ميرداماد و ميرفندرسکي، دو فيلسوف بزرگ و فخرآفرين جهان اسلام، نيز از اين منطقه برخاسته‌اند.

در زمان قاجاريه ايران به 4 ايالت و 12 ولايت تقسيم شده بود و منطقه يا سرزمين استراباد يکي از آن ولايات بود که به هشت بلوک يا هفت و نيم بلوک به نامهاي انزان، سدن رستاق، استراّباد، شاهکوين و ساور، دهات ملک، کتول، فندرسک و راميان، و کوهسار،تقسيم شده بود. هر يک از اين بلوک‌ها را يک نايب‌الحکومه زير نظر حکمران استرآباد اداره مي‌کرد.